Nhà thơ Trần Mạnh Hảo trong bài Nguyễn Bính – Nhà Thơ Hiện Đại
nhân kỷ niệm 30 năm ngày mất của Nguyễn Bính (27/01/1996) đã viết:
(Nếu có người hỏi) “Nếu cần phải chọn một câu thơ hay nhất để đại diện cho thơ tiền
chiến, ông sẽ chọn câu thơ của ai?” Tôi (TMH) không do dự trả lời: “Tôi xin chọn
một câu lục bát của Nguyễn Bính - Câu đó như sau:
Anh đi đấy? anh về đâu?
Cánh buồm nâu…cánh buồm nâu…cánh buồm”.
(TMH nói một câu lục bát có nghĩa là cả câu 6 và câu 8)
Còn nhà phê bình văn học Nguyễn Hưng Quốc cũng khá tâm đắc khi nhắc
đến bài thơ đó:
Hôm nay dưới bến xuôi đò
thương nhau qua cửa tò vò tìm nhau
anh đi đấy? anh về đâu?
cánh buồm nâu … cánh buồn nâu … cánh buồm.
Thơ Nguyễn Bính, tựa “Không Đề” chỉ có bốn câu. Theo tôi, đây là một
trong những bài thơ hay nhất, hoàn chỉnh nhất của Nguyễn Bính. Bài thơ có hai
nhân vật, một người con trai và một người con gái. Người con trai ở dưới bến chờ
xuôi đò. Người con gái trong nhà, qua vuông cửa sổ, thẫn thờ ngó ra.
Nguyễn
Bính nói họ “thương nhau”. Chắc là thương thầm, nên không có tiễn đưa. Nên người
con gái mới băn khoăn tự hỏi anh đi đấy, anh về đâu? Sáu chữ mà bời bời hai tâm
sự ngổn ngang. Anh đi đấy? là câu hỏi thảng thốt, đau nhói. Anh về đâu? là câu
hỏi ngậm ngùi, buồn tênh. Người con gái ngạc nhiên, rồi bàng hoàng, rồi ngẩn
ngơ.
Chiếc thuyền rời bến, từ từ đi xa. Hình ảnh người con trai hút. Chỉ còn
chiếc thuyền. Rồi chiếc thuyền cũng khuất. Chỉ còn cánh buồm vươn cao, vươn
cao, chới với, chập chờn, lung linh, xa xăm:
cánh buồm nâu, cánh buồm nâu, cánh buồm...
Người con gái vẫn còn đứng đó, bên thành cửa sổ, vời vợi nhìn
theo. Câu thơ cắt thành ba nhịp, tưởng như mỗi nhịp ngắt là một làn sóng đột nhiên
trào lên, che khuất cánh buồm. Bao nhiêu lần khuất rồi hiện. Lần cuối cùng, đã
xa lơ xa lắc, người con gái chỉ còn nhìn thấy, mờ thật mờ, hình ảnh cánh buồm
thấp thoáng, nhòa đi trong khói sóng bập bềnh. Không còn thấy màu sắc nữa: chữ
“nâu” ở nhịp cuối biến mất. (Đọc Thơ “Không Đề” của NB
trên VOA)(1)
Đến đây
tôi xin mở ngoặc để nói đến cuộc chia ly trong Tống Biệt Hành của Thâm Tâm. Phía
người đưa tiễn ngoài mẹ, chị và em, toàn là tình thâm máu mủ ruột thịt, còn có
người bạn thân (có thể là người yêu hoặc chí ít cũng thân thiết như tình ruột
thịt.) Hơn nữa, đây không phải cuộc chia tay bình thường, mà là cuộc chia ly
trong đó không gian chia cách là muôn trùng và thời gian chia cách là vô định.
Chí
lớn chưa về bàn tay không
Thì không bao giờ nói trở lại
Ba năm mẹ già cũng đừng mong.
cho
nên khi ly khách đã cất bước khá xa rồi mà người bạn thân đưa tiễn còn bàng hoàng thốt lên:
Người đi! Ừ nhỉ! Người đi thật.
Câu
thơ rất hay vì trĩu nặng chữ TÌNH.
Đọc
kỹ câu:
Thương nhau qua cửa tò vò tìm nhau
của
Không Đề tôi có thể suy ra mấy điểm sau đây:
1/ Nhà cô gái và bến đò ở cùng một mé sông
vì chàng trai và cô gái có thể nhìn thấy nhau qua cửa tò vò (cửa sổ rất nhỏ).
2/ Khoảng cách giữa nhà cô gái và bến đò rất
gần và không có căn nhà nào ở giữa án hướng vì chàng trai từ bến đò có thể nhìn
thấy cô gái qua cửa tò vò.
3/ Tuy ngại ngùng không dám công khai đưa
tiễn nhưng cô gái đã biết trước chuyến xuôi đò của chàng trai. Nếu không thế, cô
đã không ngồi cạnh cửa tò vò để đón “người yêu”. Ở tuổi biết yêu như cô gái nếu
không ruộng rẫy cấy hái thì cũng tần tảo bán buôn chứ bố mẹ nào cứ để con gái
thảnh thơi ngồi bên cửa cổ ngắm khách đi đò lên xuống. Nhưng NHQ đọc câu thứ 3:
Anh đi đấy? Anh về đâu?
lại
nghĩ rằng: “Sáu chữ mà bời bời hai tâm sự ngổn
ngang. Anh đi đấy? là câu hỏi thảng thốt, đau nhói. Anh về đâu? là câu hỏi ngậm
ngùi, buồn tênh.”
Với tôi, câu hỏi đó chỉ do cô gái “biết
rồi còn cứ giả vờ hỏi vớ vẩn!”
Trường hợp chiều lòng ông NHQ cho chàng
trai “lờ tít” cô gái về chuyến đi của mình và cô gái cũng tình cờ được nghỉ (không
phải làm rẫy, làm ruộng hoặc buôn bán). Chỉ đến lúc chàng trai đến bến đò mới tình
cờ gặp cô gái ngồi bên cửa tò vò nhìn ra và bốn mắt gặp nhau tròn xoe ngỡ ngàng
vì quá bất ngờ.
Nhưng thái độ của cô gái lại rất khó hiểu, vẫn “tỉnh bơ” ngồi
bên cửa sổ, không thèm bước ra vài bước để “người nhìn rõ người” trước lúc chia
xa. Như vậy hoặc tình cảm giữa hai người chưa có gì là sâu đậm, hoặc chuyến đi
của chàng trai chắc cũng không lâu lắc hoặc xa xôi gì lắm; có khi chỉ đi chợ
huyện một tý rồi chiều về. Cũng có khi tất cả những điều trên đều đúng. Dù ở vào
trường hợp nào đi nữa, do thiếu cái quan hệ “tình sâu nghĩa nặng” và tính nghiêm
trọng của bối cảnh chia xa như Tống Biệt Hành, câu thơ:
Canh
buồm nâu … cánh buồm nâu … cánh buồm
đã giảm rất nhiều sức gợi cảm đối với bài
thơ vì không hợp tình, hợp cảnh, nghĩa là đã trở thành cung đàn lỡ nhịp.
Mỗi câu thơ, khi đứng một mình đều có vẻ đẹp riêng, sức gợi cảm
riêng của nó. Khi được đặt vào khung cảnh bài thơ, vào trận đồ chữ nghĩa của
tác giả - nếu thi sĩ có tài – thì sức gợi cảm ấy sẽ được gia tăng gấp bội. Câu
thứ tư của Không Đề giống một cầu thủ bóng đá, có kỹ thuật điêu luyện nhưng lối
chơi rất cá nhân, muốn độc sáng trên sân cỏ, không chịu phối hợp chặt chẽ với các
cầu thủ khác trong đội. Có thể nói sức gợi cảm của cả bài thơ Không Đề rốt cuộc
còn ít hơn sức gợi cảm của câu thứ tư khi đứng riêng lẻ. Bài thơ - về mặt tổng
thể - thất bại
Ở Texas nơi tôi sinh sống, có loại nhà tiền chế. Mỗi nhà gồm 2 hoặc
nhiều mảnh. Khi bạn mua họ dùng xe kéo đến đất của bạn và “nối lại”. Sau đó phủ
lên chỗ nối trên nóc vài miếng vải lợp là xong. Loại nhà này cũng đẹp, cũng tiện
nghi nhưng vì không bền nên giá rất rẻ so với nhà cố định.
Về mặt cấu tứ, theo
tôi, Không Đề na ná giống loại nhà tiền chế này. Một thi sĩ nào đó có thể thay
hẳn 3 câu đầu bằng 3 câu khác, diễn tả một cuộc chia ly khác, của mối quan hệ
tình cảm khác (mẹ con, bà cháu, bạn bè …) và sẽ có một bài thơ khác. Như vậy Không Đề có đén 3 câu đầu không "đắt", không "đắc địa", không thuộc loại "bất khả thay thế".
Khi đọc thơ hoặc bình thơ có người “bắt” ngay được những chữ hay,
từ đắt, câu độc đáo, hình ảnh nên thơ. Nhận biết được như vậy rất hữu ích cho
việc định giá trị bài thơ. Tuy nhiên, cao hơn một bậc, là nhận ra sự gắn kết
câu chữ thành một thế trận chặt chẽ có thể tăng sức gợi cảm của bài thơ lên gấp
bội.
Trần Mạnh Hảo là một nhà thơ có con mắt thẩm định thơ khá nhạy
bén. Tôi khoái cái lối bình thơ của ông ở chỗ khen ra khen, chê ra chê, rõ ràng
dứt khoát, chứ không vừa “ấy” vừa run như một số nhà bình thơ khác.
Tuy nhiên, khi cho 2 câu thơ
Anh đi đấy? Anh
về đâu?
Cánh buồm nâu …
cánh buồm nâu … cánh buồm
là “câu thơ hay nhất để đại diện cho thơ tiền chiến” theo tôi, ông đã
khen quá lố và đã hoàn toàn sai lầm. Chưa cần so sánh với những nhà thơ tiền
chiến tài hoa khác như Huy Cận, Xuân Diệu, Vũ Hoàng Chương … 2 câu thơ trên còn
phải đứng sau một số câu thơ hay khác của chính
Nguyễn Bính về vẻ đẹp, sức gợi cảm và khả năng phối hợp với những câu
thơ khác trong bài để tạo nên cái đẹp tổng thể của bài thơ
Nguyễn Hưng Quốc là một trí thức khoa bảng, một nhà phê bình văn học
tài năng, có tầm nhìn rộng về nhiều lãnh vực liên quan đến văn hóa, văn chương.
Ông đã đưa ra những lời khen thật ưu ái đối với Không Đề, nhưng lời khen của
ông chừng mực hơn, khôn ngoan hơn.
Do thuộc loại thơ “nhà tiền chế” nên Không Đề chưa đủ tầm cỡ để so
sánh với Sông Lấp; ngay cả với một số bài lục bát khác của Nguyễn Bính nó cũng
phải đứng sau. Cho nên nếu bảo Không Đề “là một trong những bài thơ hay nhất,
hoàn chỉnh nhất của Nguyễn Bính” thì tôi e rằng nó không xứng đáng với lời
khen ấy.
Có người bảo tôi “Ông bình thơ mà hơi kiệm lời khen”. Đồng ý là
khi bình thơ thì khen dễ hơn chê. Khen nặng tay một tý cũng chả mất lòng ai.
Ngược lại, lỡ chê sai hoặc chê quá lời một tý thì người ta sẽ đuổi anh đến hang
cùng ngõ tận. Đây là trò chơi nguy hiểm. Nhưng đã chấp nhận chơi thì dám chơi,
dám chịu - cứ thẳng lòng, căng ngòi bút. Bởi đâu phải chỉ có người bình thơ đôi
co với tác giả mà còn biết bao người đọc khác đứng ngoài, có người cầm hoa, có
cả người cầm gậy (vui một tý) chú tâm theo dõi.
Để kết luận xin được nói thêm một điều. Trong bóng đá kỹ thuật cá nhân của cầu thủ là rất quan trọng nhưng xin đừng quên tài năng của huấn luyện
viên trong tổ chức đấu pháp toàn đội. Với thơ, đó là cái đẹp tổng thể của bài
thơ.
Chú Thích:
1/ Đoạn bình này cũng xuất hiện trong bài Tứ Thơ của ông.
Galveston, Texas 05/2015
Phạm Đức Nhì
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét