BÀI 6 BA TẦNG CẢM XÚC TRONG THƠ

 

         BA TẦNG CẢM XÚC TRONG THƠ

 

Đọc thơ khác với đọc văn. Mục đích của đọc văn là tìm thông điệp – xem tác giả muốn nói với mình điều gì. Cảm xúc đôi khi cũng có nhưng chỉ là sản phẩm phụ. Đọc thơ thì ngược lại - cảm xúc là chính, thông điệp là phụ. Thông điệp đôi khi chỉ là phương tiện để chuyển tải cảm xúc.

 

Giới chuyên môn đánh giá mức độ Hay Dở của bài thơ sẽ dựa vào mức độ cảm xúc nó đem đến cho người đọc.

 

 

Có 3 tầng cảm xúc trong thơ.

 

1/ Cảm Xúc Tầng 1:

 

Phát sinh khi người đọc gặp được ngôn ngữ, hình tượng đẹp, chắt lọc (bình dân hay cao sang), câu cú gọn gàng, không sai phạm, chuyển tải ý nghĩa sâu sắc.

 

 

2/ Cảm Xúc Tầng 2:

 

Phát sinh khi người đọc “bắt” được cái hay của sự nối kết các câu, các đọan một cách hợp lý làm nổi bật tứ thơ – nói chung là thế trận của bài thơ.

 

 

3/ Cảm Xúc Tầng 3:

 

Không đến từ câu chữ và cũng không đến từ thế trận.

 

Nó là luồng hơi nóng (ở giữa 2 hàng kẻ) len lỏi vào tâm hồn người đọc, tạo ra thứ cảm giác sướng nhất, đã nhất - không thể tiếp cận bằng lý trí mà chỉ có thể cảm nhận bằng tâm hồn. Nó chính là hồn thơ.

 

Xin đừng lầm lẫn cảm xúc tầng 1 và tầng 2 với cảm xúc tầng 3

 (hồn thơ). Dù bài thơ không có hồn cảm xúc tầng 1 và tầng 2 vẫn có – đôi khi còn rất mạnh.

 

Khi phát biểu “Bài thơ cảm xúc dạt dào” là người thưởng thức thơ muốn nói đến cảm xúc tầng 3 (hồn thơ) chứ không phải cảm xúc tầng 1 và tầng 2.

 

 

Hồn Thơ Từ Đâu Đến?

 

Cảm xúc từ trạng thái cao hứng chưa thể tạo hồn thơ ngay lúc thi sĩ bắt đầu phóng bút mà sau đó một khoảng thời gian – nhanh chậm tùy thi sĩ và tùy bài thơ.

 

Nhưng tâm thế của thi sĩ lúc đặt bút viết chữ đầu tiên cũng rất quan trọng. Nó chính là “vận tốc đầu” trong tiến trình lớn mạnh của cảm xúc để tạo hồn thơ.

 

Có 3 loại tâm thế:

 

1/ Reason with them: Nói lý lẽ với độc giả. Đây là tâm thế nhiều lý trí, ít cảm xúc nhất.

 

2/ Share feelings with them: Chia sẻ tâm tình với họ. Cảm xúc đã nhiều hơn lý trí.

 

3/ Get it off your chest: Xả hết, tuôn hết những gì trong lòng. Cảm xúc hoàn toàn làm chủ, lý trí biệt tăm, biệt tích.

 

Khi tâm trạng chia thành những mảnh tứ thơ nhập vào các con chữ trải xuống trang thơ, ban đầu còn từ từ chậm rãi vì phải dẫn nhập, giải thích nguồn cơn.

 

Rồi những mảnh tâm trạng ấy – cũng là những mảnh tứ thơ - nhờ cảm xúc từ cơn cao hứng thôi thúc, cứ ào ạt tuôn ra, mảnh trước dẫn dắt, réo gọi mảnh sau, cho sóng sau dồn sóng trước tạo thành cao trào.

 

Lúc đó cảm xúc sẽ dâng lên phủ mờ lý trí để hồn thơ xuất hiện. Nếu bài thơ dài có thể có nhiều điểm nhấn của tứ thơ, nhiều chỗ có cao trào và nhiều chỗ xuất hiện hồn thơ

 

Tùy theo “lượng” lý trí còn sót lại trong tâm hồn thi sĩ lúc tứ thơ lên đến cao trào ta có những tầng bậc hồn thơ khác nhau.

 

Các Cung Bậc Của Hồn Thơ

 

Đọc kỹ Siêu Thực và Hiện Sinh tôi rút ra được một điều căn bản sau đây:

 

1/ Khi lý trí biệt tăm, cảm xúc nắm toàn quyền điều khiển bài thơ  (đoạn thơ); cái Siêu Ngã sẽ buông tay để cánh cửa “vùng vô thức” (căn phòng bí mật) tự do bung mở. Những nhu cầu bản năng dồn nén, cấm kỵ trước đây bị cầm tù nay thênh thang bước ra góp mặt với đời. Cái tôi văn hóa “đi chỗ khác chơi”, cái tôi đích thực vùng dậy lấy lại quyền tự do (làm chủ) của mình, thoải mái bộc lộ những tiếng lòng chân thật. Lúc ấy Hồn Thơ lênh láng trang thơ.

 

Nhưng tôi vẫn bị vướng vào 2 điểm rắc rối (2 và 3) sau đây:

 

2/ Nếu lý trí vẫn còn (nhưng ít) thì sao?

 

Đó là lý do tôi “chế” ra cái cảm xúc tầng 3 như ở trên. Cảm xúc tầng 3 là thứ cảm xúc đã bước lên một tầng bậc mới nhưng chưa tới đỉnh để được gọi là Hồn Thơ.

 

3/ Nhưng khắt khe như thế thì liệu có bao nhiêu bài thơ có cao trào và cảm xúc lên tới đỉnh để có Hồn Thơ?

 

Và tôi phải nghĩ ra cách xếp loại, gọi tên khác để phân biệt các tầng bậc của Hồn Thơ.

 

 

     a/ Lý trí độc quyền hoặc gần như độc quyền lèo lái bài thơ  (10/0, 9/1): Bài thơ khô cứng. Màu đỏ là phân lượng cảm xúc đối với lý trí (trong tổng số của hai thứ là 10) 

 

     b/ Lý trí nhiều hơn cảm xúc (8/2, 7/3, 6/4): Bớt khô cứng hơn

 

     c/ Lý trí và cảm xúc tương đương (5/5): Đã có nét mềm mại nhưng vẫn chưa có cảm xúc tầng 3, chưa có hồn thơ.

 

     d/ Cảm xúc / lý trí (6/4): Lý trí vẫn còn đáng kể. Hồn thơ phơn phớt nhẹ, hồn thơ man mác

 

     e/ Cảm xúc / lý trí (7/3):  Lý trí vẫn còn nhưng ít hơn. Hồn thơ ở mức trung bình

 

     f/ Cảm xúc / lý trí (8/2): Lý trí còn sót lại ít hơn nữa. Hồn thơ khá mạnh.

 

     g/ Cảm xúc / lý trí (9/1): Lý trí gần như tan biến. Hồn thơ mạnh.

 

     h/ Cảm xúc / lý trí (10/0): Lý trí biệt tăm, cảm xúc toàn quyền lèo lái bài thơ. Hồn thơ lai láng.

 

    

 

Khi cảm xúc hoàn toàn nắm quyền đạo diễn, lèo lái đoạn thơ (hoặc bài thơ), lý trí - thủ phạm của mọi thứ gian dối, xảo trá trong suy nghĩ, lời nói, cách ứng xử của thi sĩ – đã tạm thời biến mất. Lời thơ sẽ là Tiếng Lòng Chân Thật.

 

Theo tôi, đó là mục đích tối hậu, cao quý nhất của công việc làm thơ. Qua đoạn thơ, bài thơ thi sĩ đã cho phép người đọc đối thoại với mình bằng Tiếng Người (viết hoa) của “cái tôi đích thực” (chứ không phải “cái tôi văn hóa”).