CŨNG CHỈ
LÀ LỜI ĐỒN
(Trao đổi với Lưu Na về bài thơ Sông
Lấp)
Khi bài viết
Sông Lấp - Một Bài Thơ Toàn Bích phóng
đi được ít hôm tôi nhận được vài emails – khen có, và chê cũng có. Tôi đã trả lời
độc giả bằng thư riêng. Người khen thì dĩ nhiên không có ý kiến gì thêm, còn
người chê có hài lòng với câu trả lời của tôi hay không, thú thật là tôi không
biết. Đặc biệt có một nữ độc giả, Lưu Na trẻ hơn tôi mấy tuổi, là một cây viết
kỳ cựu (ít nhất cũng hơn tôi) trên trang web văn học T- Vấn & Bạn Hữu, đã
có hẳn một bài viết (ngắn) trên trang web ấy liên quan đế bài Sông Lấp - Một
Bài Thơ Toàn Bích của tôi. Và sau đây là nguyên văn bài viết:
ĐỒN
Nhân đọc bài Sông Lấp –Một Bài Thơ Toàn Bích của Phạm Đức
Nhì, chợt nhớ một lời đồn.Đại khái là Tú Xương có giao tình với Phan Bội Châu lúc đó đang trong phong trào chống Pháp. Chỗ bến đò mà Tú Xương cảm hoài chính là chỗ ban đêm nghĩa quân lén qua sông nên giả tiếng ếch kêu để làm hiệu. Khi đã xảy đàn tan nghé, ông tú Vị Xương mới đêm nằm nghe ếch bên tai mà nhớ lúc xưa, và giật mình còn ngỡ (tưởng) tiếng ai gọi đò.
Không biết điều ấy thật bao nhiêu vì Tú Xương không bao giờ nói cho chúng ta biết, nhưng cái lời đồn đó làm cho bài thơ càng thêm nỗi ngậm ngùi, vì tang thương của đất trời chồng lên thêm với cái dâu bể của thời cuộc. Cái buồn trong hơi thơ của Tú Xương càng sâu lắng.
Cũng trong cái khoảng thời gian chống Pháp ấy thì nghĩa quân phải sinh hoạt như một hội kín, lúc hội họp gặp nhau hân hoan tình đồng chí đệ huynh, mà ra khỏi chốn bí mật ấy thì buồn bã phải coi nhau như người dưng nước lã, nên thành câu sao đang vui vẻ ra buồn bã _ vừa mới quen thân đã lạ lùng.
Đó
là bài thơ Nhớ Bạn Phương Trời của Trần Tế Xương:
Ta nhớ người xa cách núi sôngNgười xa xa có nhớ ta không
Sao đang vui vẻ ra buồn bã
Vừa mới quen thân đã lạ lùng
Khi thấy thấy gì trong mộng tưởng
Nỗi riêng riêng đến cả tình chung
Tương tư lọ phải là trai gái
Một ngọn đèn xanh trống điểm thùng
Bài
thơ được cho là lời nhắn gửi âm thầm đến Phan Bội Châu, một tâm tình nhớ bạn - ta nhớ người xa cách núi sông, người
xa, xa có nhớ ta không. Những câu sau nói lên hoàn cảnh tâm tình của
lớp người chống Pháp. Sinh hoạt trốn lánh kiểu hội kín (mượn chữ của Tạ
Chí Đại Trường), nỗi niềm riêng phải sống để dạ chết mang theo chứ không thể thổ
lộ ngay cả với người đồng tịch đồng sàng -nỗi
riêng riêng đến cả tình chung
Trong
đêm vắng nỗi buồn thật mênh mang _ một ngọn đèn một tiếng trống, lại nhuốm chút
đắng cay chua chát, đó chính một trademark trong hơi thơ của Tú Xương, trong những
lời kiêu bạc mà chứa đầy nỗi cô đơn:
Tương tư lọ phải
là trai gái
Một ngọn đèn xanh trống điểm
thùngNói cho ngay tình, cả cái tựa của bài bài thơ nhớ bạn tôi cũng không dám chắc là đúng, và những gì đọc được cũng chỉ là đồn đoán (bàn đề!!!!) khi còn đang học trung học, nhưng lúc đó đọc được 2 câu đầu thôi mà nỗi buồn man mác không nói ra lời vương mãi vào lòng.
Phải
chăng lời đồn cũng có lời thi vị làm mình muốn nhớ hoài?
Lưu
Na 01/09/2014
nguồn: t-van.net
Và đây là bài viết trả lời của
Phạm Đức Nhì:
Đại khái là Tú Xương có giao tình với Phan Bội Châu lúc đó đang trong phong trào chống Pháp. Chỗ bến đò mà Tú Xương cảm hoài chính là chỗ ban đêm nghĩa quân lén qua sông nên giả tiếng ếch kêu để làm hiệu. Khi đã xảy đàn tan nghé, ông Tú Vị Xương mới đêm nằm nghe tiếng ếch bên tai mà nhớ lúc xưa, và giật mình còn ngỡ (tưởng) tiếng ai gọi đò…
Lời đồn ấy có thể tin được lắm chứ! Phan Bội Châu sinh năm 1867, lớn hơn Tú Xương 3 tuổi, đỗ Giải Nguyên năm 1900.
Trong vòng 5 năm sau khi đỗ Giải nguyên, Phan Bội Châu bôn ba khắp nước Việt Nam kết giao với các nhà yêu nước như Phan Chu Trinh,Huỳnh Thúc Kháng, Trần Quý Cáp, Nguyễn Thượng Hiền, Nguyễn Hàm (tức Tiểu La Nguyễn Thành), Đặng Nguyên Cẩn, Ngô Đức Kế, Đặng Thái Thân, Hồ Sĩ Kiện, Lê Huân, Nguyễn Quyền, Võ Hoành, Lê Đại,...(1)
Tuy Tú Xương
không nằm trong danh sách những nhà yêu nước - cùng với Phan Bội Châu - có những
hoạt động tích cực chống Pháp, nhưng với văn tài, với những bài thơ thấm đẫm
lòng yêu nước của ông, việc Phan Bội Châu có giao tình với ông là việc có thể xảy
ra lắm. Thêm vào đó lại còn bài thơ Nhớ Bạn Phương Trời (2)
Ta
nhớ người xa cách núi sôngNgười xa, xa lắm, nhớ ta không?
Sao đang vui vẻ ra buồn bã?
Vừa mới quen nhau đã lạ lùng
Lúc nhớ nhớ cùng trong mộng tưởng
Nỗi riêng riêng cả đến tình chung
Tương tư lọ phải là trai gái
Một ngọn đèn khuya trống điểm thùng
thì tra cứu trong tập
Thơ Việt Nam Thế Kỷ XX, Thơ Trữ Tình, tôi thấy ở phần chú thích đã được ghi rõ
ràng là: “Bài này tác giả viết tặng Phan Bội Châu”. Như vậy, phần đầu
của lời đồn về mối giao tình đã trở thành sự thật. Riêng phần còn lại của lời
đồn:
Chỗ bến đò mà Tú Xương cảm
hoài chính là chỗ ban đêm nghĩa quân lén qua sông nên giả tiếng ếch kêu để làm
hiệu. Khi đã xảy đàn tan nghé, ông Tú Vị Xương mới đêm nằm nghe tiếng ếch
bên tai mà nhớ lúc xưa, và giật mình
còn ngỡ (tưởng) tiếng ai gọi đò…
thì chưa thể kiểm
chứng được.
Thôi
thì cứ cho toàn bộ lời đồn ấy là thật và xem lại bài Sông Lấp của Tú Xương:
Sông xưa rày đã nên đồng
Chỗ làm nhà cửa chỗ trồng ngô khoai
Vẳng nghe tiếng ếch bên tai
Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò.
trong
đó tiếng ai gọi đò (chữ nghiêng) ám
chỉ tiếng ếch kêu làm hiệu của nghĩa quân để gọi đò qua sông. Bốn chữ tiếng ai gọi đò được viết nghiêng là để
phân biệt với tiếng gọi đò bình thường của khách trong cuộc sống hàng ngày ở bến
đò. Để người đọc có thể hiểu được cái ẩn ý ấy người làm thơ phải có một đoạn
chú thích.
Nhưng có những bài thơ sử dụng phép ẩn
dụ mà lại ở vào thế “tấn thối lưỡng nan”, nghĩa là có hai đặc tính mâu thuẫn: bất khả chú thích và bất khả liên tưởng. Tác
giả không thể chú thích rõ ràng để người đọc dễ hiểu, thường là vì ba lý do:
1/ An ninh: có thể bị tù tội, có khi mất đầu.
2/ Tế nhị: không muốn công khai xúc phạm đối tượng của phép ẩn dụ; như thế
sỗ sàng quá.
3/ Kỹ thuật thơ: chú thích sẽ “bật mí” ẩn ý, sẽ giết chết phép ẩn dụ.
Còn người đọc thì không
thể dùng khả năng liên tưởng để hiểu ý được vì khoảng cách giữa tứ và ý quá xa,
không thể bắc cầu. Bài thơ Sông Lấp (nếu chấp nhận toàn bộ lời đồn là thật) ở vào trường hợp này.
Nhà thơ ở
vào thế “bị triệt buộc”: bất khả chú thích , bất khả liên tưởng. Nếu chú thích
sẽ vô hiệu hóa phép ẩn dụ; nếu không chú thích thì người đọc sẽ không thể lần
ra ẩn ý của mình. Trường hợp chấp nhận hy sinh phép ẩn dụ để đi về hướng lời đồn,
đưa đoạn chú thích vào bài bình thơ thì, bài thơ, dù vẫn còn nguyên 4 câu, 28
chữ (không thay đổi chữ nào) nhưng cấu tứ đã trở nên rời rạc, lỏng lẻo.
Hồn cốt của bài thơ hoàn toàn nằm trong tiếng ếch
và tiếng gọi đò. Con sông còn đấy hay đã bị lấp cũng không quan trọng. Giả sử
gia đình ông Tú dời nhà xa hẳn con sông Vị Hoàng. Cơn mưa đêm vừa tạnh; tiếng ếch
kêu từ ruộng mạ nhà ai vọng lại; ông giật thót mình rồi cao hứng viết bài thơ.
Lúc ấy chỉ tiếng ếch kêu cũng đủ gợi nhớ đến tiếng gọi đò của nghĩa quân. Hai
câu đầu và cả cái tựa Sông Lấp của bài thơ cũng có thể vứt đi để thay bằng hai
câu khác, cái tựa khác, mà vẫn không ảnh hưởng gì đến tứ thơ.
Mất
đi phép ẩn dụ tài tình, mất đi tính chất đắc địa của câu chữ, Sông Lấp, với
cách hiểu ấy, đã mất hẳn bản sắc của nó, chắc không thể có chỗ đứng trang trọng
trong lòng người yêu thơ như ngày hôm nay.
Để
viết những bài bình thơ tác giả thường dựa vào văn bản, lịch sử, văn học sử, sự
hiểu biết về thơ, kinh nghiệm làm thơ và một chút trực giác trong việc cảm nhận
thơ ca của mình. Những giai thoại, những lời đồn trong làng thơ, theo tôi, chỉ
nên được xem như những chiếc lá, những bông hoa trang điểm chứ không nên đưa
vào làm thân, làm gốc cho một bài bình thơ.
Nhưng
dù sao đi nữa cũng xin thành thật cám ơn Lưu Na. “Mẩu viết ngắn” của Lưu Na đã
làm bài viết của tôi tươi mát hơn. Tôi đã có dịp nhìn lại bài thơ Sông Lấp một
lần nữa, kỹ càng hơn, cẩn trọng hơn. Và đã nhận ra rằng: “Lời đồn, dù có căn cứ,
dù đầy tính thuyết phục, cũng chỉ là …lời đồn.”
Chú
thích:
(1)
Wikipedia.org
(2)
Thơ Việt Nam Thế Kỷ XX, Thơ Trữ Tình, NXB Giáo Dục, 2004 (tr.914)
Phạm
Đức Nhì
