MẤY
ĐIỂM TỰA
Bài viết này được dựa trên mấy điểm căn bản
sau đây:
1/
Đặc Tính Của Định Nghĩa
Định nghĩa – tùy tác giả hoặc tự điển – có 2,
3 hoặc 4 đặc tính. Trong bài viết này – bàn về thơ - tôi chỉ chọn đặc tính nói
đến tính phổ quát của thơ.
Theo Phan Ngọc, “định nghĩa” có 2 đặc tính
trong đó tính phổ quát của định nghĩa thơ được phát biểu như sau:
Có giá trị phổ quát, tức
là áp dụng cho mọi hiện tượng gọi là thơ trên trái đất này, bất chấp ngôn ngữ,
thời gian, tập quán, trường phái. (Thơ Là Gì?, Talawas 02/09/2002)
Tôi hiểu tính phổ quát của thơ hơi khác. Cái
hơi khác này nằm ở hai chữ “thời gian”. Tôi cho rằng định nghĩa thơ không phải
bất biến mà ít nhất, có thay đổi theo thời gian. Mỗi khi biên giới thơ mở cửa để
đón cư dân mới, định nghĩa thơ cũng phải thay đổi cho phù hợp với tình hình mới.
(Tập quán, trường phái sẽ bàn đến trong khung cảnh thích hợp)
2/
Một Định Nghĩa Thơ Đơn Giản Nhưng Có Tính Phổ Quát Cao
Khi tôi còn ở Trung Học, định nghĩa thơ có thể
ghi lại đại ý như sau: “Thơ là thể loại văn học có vần diễn tả một tâm trạng, cảm
xúc hay một ý tưởng cao đẹp.”
Sau này được thay đổi thành:
“Thơ là thể loại văn học có vần và (hoặc) nhịp điệu để diễn tả một tâm trạng, cảm xúc hay một ý tưởng.”
Cho đến thời điểm này, đây là định nghĩa thơ tương
đối có tính phổ quát cao; ngoài thơ truyền thống, Thơ Mới, còn có thể áp dụng
cho cả những loại thơ vần biến thể hoặc không vần như thơ tự do, thơ văn xuôi.
Riêng thơ văn xuôi, đang trong tình trạng thử
nghiệm, nhưng theo tôi, kết quả không được khả quan lắm.
3/
Mục Đích Tối Hậu Của Thơ.
Đã là người, ngoại trừ những bậc tu hành đạt đạo,
ai cũng Xạo.
a/ Dối Trá Đời Thường:
Nói để lừa dối người khác với mục đích kiếm lợi
cho mình - vật chất, quyền hành, tình cảm, uy tín, danh vọng.
b/ Dối Trá Vì Bị Vô
Thức Điều Khiển
Nếu không bị lôi kéo vào dối trá đời thường
thì cũng rất ít người tránh khỏi bàn tay lông lá của vô thức.
“Có những điều không thể nói ra
cho dù chúng ta
có yêu nhau đến thế nào chăng nữa
mấy ngàn ngày
và có thể mấy vạn ngày bốc lửa
chuyện anh
chuyện em
vẫn ẩn chứa bí mật của mỗi người
Có những góc tối ở trong hồn
không bao giờ chia sẻ
chẳng phải vì niềm tin không vẹn vẽ
mà vì đó là căn phòng bí mật
chẳng nên mở bao giờ.”
(Trần Hạ Vi, Căn Phòng Bí Mật) (1)
Vật chứa trong căn phòng bí mật chính là vô thức.
Tác giả bài thơ khuyên người đời tránh, đừng đụng chạm đến căn phòng bí mật để
việc hội nhập với xã
hội lịch sự văn minh được suôn sẻ, không bị trở ngại.
Người ta thường nói “giận quá mất khôn”. Khi
giận quá, không kiểm soát được lý trí, căn phòng bí mật bị “bật mí”, thường lỡ
lời, nói ra những điều không nên nói - những điều mà nếu lý trí còn hiện diện,
sẽ chuyển lệnh của vô thức, đóng kín căn phòng bí mật, không cho nói. Lý do: Chúng
sẽ gây mất lòng, hoặc bộc lộ những điều cần che dấu, có hại cho người nói.
Thật ra, chính những lời nói ra trong lúc “giận
quá mất khôn” đó mới là những lời 100% chân thật.
Thi sĩ cũng vậy. Cũng Xạo và cũng có những lúc
“giận quá mất khôn”. Đó là lúc cao hứng, nổi điên, cảm xúc sôi lên phủ mờ lý
trí.
Nhưng đưa những điều muốn nói ra trong lúc nổi
điên đó vào thơ không dễ dàng như người đời gặp lúc “giận quá mất khôn”. Thi sĩ
phải biết chọn thể thơ “nhất khí liền mạch” (không phân mảnh, đứt đoạn), chọn
cách gieo vần vừa độ ngọt để tứ thơ và cảm xúc quyện vào nhau, sóng sau dồn sóng
trước, chảy thành dòng liên tục – càng mạnh càng tốt. Bởi chỉ cần ngừng chảy một
chút thôi là cơn điên sẽ hạ, lý trí sẽ xuất hiện, căn phòng bí mật sẽ đóng cửa,
chữ Xạo sẽ tự động bước vào bài thơ.
Sự Chân Thật (viết hoa) trong thơ cực hiếm; thi
sĩ muốn đưa “tiếng lòng chân thật” của mình vào thơ phải có 2 điều kiện: Một, tâm
đang ở trạng thái nổi điên và hai, chọn được thể thơ thích hợp.
Bài thơ nói lên “tiếng lòng chân thật” của thi
sĩ sẽ bước vào Bến Bờ Thi Ca vì đã đạt được mục đích cao cả nhất của thơ.
MỘT
SỐ ĐỊNH NGHĨA THƠ VÀ NHẬN XÉT
1/
Định Nghĩ Thơ Của Nguyễn Đình Thi:
“Làm thơ, ấy là dùng lời và những
dấu hiệu thay cho lời nói, - tức là chữ - để thể hiện một trạng thái tâm lý
đang rung chuyển mạnh mẽ khác thường.”
(Mấy ý nghĩ về thơ, Nguyễn Đình
Thi, Talawas, dòng 20)
NHẬN XÉT:
Định nghĩa này có 2 điểm cần bàn tới:
a/ Không đề cập tới vần
và nhịp điệu; thiếu chúng tác phẩm sẽ thành văn. Tuy nhiên, cũng có thể ông cố ý
quên để nhấn mạnh tầm quan trọng của cảm xúc – “trạng thái tâm lý rung chuyển mạnh
mẽ khác thường”.
b/ Không phải thi sĩ
nào khi làm thơ cũng ở trong “trạng thái tâm lý rung chuyển mạnh mẽ khác thường”.
Nếu ở trong trạng thái ấy thì làm thơ sẽ nhiều cảm xúc hơn (có thể có cảm xúc tầng
3), sẽ hay hơn. Nhưng đó không phải là điều kiện cần thiết để tác phẩm được
mang danh hiệu thơ.
Có những bài thơ khô khốc, hầu như chỉ toàn lý
trí, thi sĩ sáng tác trong lúc “tỉnh queo”, nhưng “cái tôi riêng tư” đã có mặt
trong khung cảnh bài thơ và đã lên tiếng (trong một câu thơ nào đó).
Thí dụ:
A
Word Is Dead
A word is dead
When it is said,
Some say.
When it is said,
Some say.
I say it just
Begins to live
That day.
Begins to live
That day.
Dịch thoát:
Có người cho rằng
Một chữ khi được nói (viết) ra
Là đã chết
Tôi nói
Nó chỉ bắt đầu sống
Từ hôm đó
Hai chữ “tôi nói” chứng tỏ tác giả đã có mặt
trong cảnh thơ và đã lên tiếng. Tác phẩm khô khốc, được thi sĩ viết ra trong
lúc tỉnh queo, nhưng vẫn là thơ.
Định nghĩa của Nguyễn Đình Thi sẽ tước mất
danh hiệu thơ một cách oan uổng của rất nhiều bài thơ như thế.
2/
Emily Dickinson:
“If I read a book and it makes my whole body
so cold no fire can ever warm me,
I know that is poetry. If I feel physically as
if the top of my head were taken off,
I know that is poetry. These are the only ways
I know it. Is there any other way”
“Nếu đọc một cuốn sách làm cho tôi cảm thấy toàn
thân giá lạnh mà không một ngọn lửa nào có thể sưởi ấm, tôi biết đó là thơ. Nếu
tôi cảm thấy như thể chính đỉnh đầu mình bị cắt rời, tôi cũng biết đó là thơ.
Đó là cách duy nhất để tôi biết những điều này. Liệu còn cách nào khác nữa
không?”
Emily Dickinson's
Definition of Poetry
NHẬN XÉT:
Thế giới thơ đâu phải toàn những thi sĩ tài
năng thượng thặng, làm ra toàn những bài thơ tạo được cảm xúc mạnh mẽ ghê gớm
như Emily Dickinson mong đợi. Những bài thơ hạng khá hoặc “thường thường bậc trung”
bộ không đáng gọi là thơ hay sao? Chẳng lẽ bà muốn nhổ và vứt hết những cây thơ
ấy ra khỏi vườn thơ của nhân loại? Như thế, vườn thơ còn được loe ngoe mấy cây?
Và thế giới thơ còn được mấy thi sĩ?
Đúng là một định nghĩa đầy tính kiêu căng, coi
thường cả “làng thơ”.
3/
Dylan Thomas:
Poetry is what makes me laugh or cry or yawn,
what makes my toenails twinkle, what makes me do this or that or nothing.
“Thơ là những gì làm tôi cười, khóc hay ngáp,
những gì làm cho các móng chân của tôi lấp lánh, làm tôi muốn làm điều này, điều
nọ hoặc chẳng làm gì cả.
NHẬN XÉT:
Chắc là Dylan Thomas muốn nói đến những bài
thơ thành công. Vì chỉ có những bài thơ thành công – mà phải thành công vượt bực
- mới tạo được “ép phê” đến như vậy cho độc giả. Nhưng còn những bài thơ chưa
được thành công đến mức đó thì sao? Chẳng lẽ chúng không được gọi là thơ?
Cả Emily Dickinson và Dylan Thomas – qua định
nghĩa thơ của mình – chỉ muốn nói đến những bài thơ “đặc biệt”, và vì thế, đã vứt
tính phổ quát của định nghĩa thơ vào sọt rác.
4/
Robert Frost:
"Poetry is when an emotion has
found its thought and the thought has found words."
Thơ ra đời khi cảm xúc đã tìm thấy ý tưởng và ý
tưởng đã tìm ra con chữ để diễn đạt chúng
Tôi thích định nghĩa thơ này của Robert Frost.
Nó cũng nói đến “dùng ngôn ngữ để diễn đạt cảm xúc và ý tưởng” giống định nghĩa
tôi lấy làm chuẩn (ở phần đầu) để so sánh, nhưng cách nói văn hoa và bay bướm
hơn. Ông không nhắc đến vần và nhịp điệu chắc là để làm nổi bật cái “cốt tủy” của
thơ là cảm xúc.
5/
Kahlil Gibran
Poetry is a deal of joy and pain
and wonder, with a dash of the dictionary
“Thơ là thỏa thuận giữa niềm vui, nỗi đau và
băn khoăn, với một dấu gạch ngang của từ điển”.
Kahlil Gibran cho rằng thơ là tâm trạng, cảm
xúc được diễn tả bằng ngôn ngữ (con chữ). Định nghĩa này gần giống với định nghĩa
của Robert Frost, đề cao cảm xúc nhưng không nói đến vần, nhịp điệu.
6/
Salvatore Quasimodo:
Poetry is the revelation of a feeling that the
poet believes to be interior and personal which the reader recognizes as his
own.
“Thơ là sự mặc khải rằng thi sĩ tin cảm xúc nội
tâm của cá nhân mình được độc giả nhận là ‘tiếng lòng’ của họ”.
NHẬN XÉT:
Ông thi sĩ này quá quan tâm đến “tiếng lòng của
độc giả” và việc tìm “người đồng cảm”. Mà lại nghĩ đến chúng trước khi làm thơ mới
đáng sợ.
Hồi còn tuổi thanh xuân tôi thường nghe câu
nói “Theo tình tình phớt, phớt tình tình theo” nhưng cũng không để ý lắm. Đến
tuổi này nghĩ lại thấy cũng nhiều phần đúng. Những nàng mình thích, bỏ công đeo
đuổi, ra sức “ga lăng”, nịnh đầm hết mức thì thường bị phớt lờ. Những cô mình không
để ý đến, đối xử như bạn bè bình thường thì có khi lại quấn quýt như tình nhân.
Một thằng bạn giải thích: “Lúc mày ra sức nịnh
để lấy lòng Ả thì trông mày ‘yếu’ và bệ rạc lắm, nhân cách rơi xuống gần tới thắt
lưng quần. Nhưng lúc coi Ả bình thường như bao cô gái khác thì mày hành xử tự
nhiên, phong thái trông rất khác, nhân cách được nâng cao hẳn lên. Có lẽ vì thế
mà có sức hấp dẫn hơn chăng.”
Với thơ cũng vậy. Đành rằng làm thơ ai cũng muốn
tâm tình của mình được nhiều người đồng cảm. Nhưng những câu thơ, bài thơ nịnh,
dù nịnh thật khéo đi nữa, nghe cũng rất chán – chán thơ và mất cảm tình với tác
giả.
Làm thơ, theo tôi, hãy cứ bộc lộ hết tâm trạng,
cảm xúc chân thật bằng kỹ thuật thơ của mình. Nếu kỹ thuật thơ của mình khá, sẽ
có người đồng cảm. Đồng cảm ở đây thường còn kèm theo sự mến mộ và nể phục.
7/
Phan Ngọc
“Thơ là cách tổ chức ngôn ngữ hết
sức quái đản để bắt người tiếp nhận phải nhớ, phải cảm xúc và phải suy nghĩ do
chính hình thức tổ chức ngôn ngữ này”.
(Các Quan Niệm Thơ, Mai Bá Ấn,
Bích Khê)
NHẬN XÉT:
a/ Hai chữ “quái đản” đi quá xa và đã “lạc
đường”. Nói vậy thì các thể thơ truyền thống không phải là thơ sao? Nếu chỉ có
một vài người làm thơ có cách “tổ chức ngôn ngữ hết sức quái đản” thì “quái đản”
còn có nghĩa là “quái đản”, nhưng nếu thơ ai cũng “quái đản” thì “quái đản” đâu
còn là “quái đản” nữa.
Không biết ông Phan Ngọc nghĩ sao
về thơ Lục Bát? Nó là thể thơ “trẻ mãi không già” nhưng lại rất hiền lành và giản
dị, chẳng có gì “quái đản” cả.
b/ Hơn nữa, làm thơ mà để hết tâm trí vào
“người tiếp nhận” trong khi cảm xúc của chính mình – cái tôi đích thực - lại lờ
tít thì loại thơ ấy sẽ dễ kết bạn với “lời khóc, tiếng ới hỡi, ơi hời” của những
người thương vay khóc mướn ở đám ma.
8/
Nguyễn Hưng Quốc:
“Thơ là cảm xúc đi tìm một đồng cảm.”
NHẬN XÉT:
Nhà phê bình văn học Nguyễn Hưng Quốc thấy sự
quan trọng của cảm xúc trong thơ nên ông đã cho nó độc quyền đại diện trong định
nghĩa thơ của mình và “lờ tít” những bộ phận khác của thơ. Làm thế, cái hay thì
đã rõ ràng. Cái không hay là nhóm chữ “cảm xúc đi tìm một đồng cảm” có thể dẫn
độc giả đi nhầm vào nhà một loại hình nghệ thuật khác.
Mặc dù cũng nói đến “đi tìm một đồng cảm” nhưng
theo tôi, Nguyễn Hưng Quốc không cổ vũ cho trường phái “Làm thơ để khơi gợi cảm
xúc (nơi người đọc)” như Salvatore
Quasimodo. Lý do: Cảm xúc trong định nghĩa thơ của ông là cảm xúc từ bài
thơ đã hoàn tất chứ không phải cảm xúc từ ý định của tác giả trước lúc làm thơ.
9/
William Wordsworth
Poetry is the spontaneous overflow of
powerful feelings: it takes its origin from
emotion recollected in tranquility.'
Thơ tự trào ra khi cảm xúc dâng cao; nó bắt
nguồn từ sự hồi tưởng trong yên tĩnh.
NHẬN XÉT:
Định nghĩa thơ của William Woedsworth có hai
phần:
a/
Thơ tự trào ra khi cảm xúc dâng cao: Phần này hết mực đề cao cảm xúc trong thơ
- cảm xúc dâng cao thơ sẽ trào ra. Có lẽ quá chú tâm đến cảm xúc nên William Wordsworth
không đề cập đến các phương tiện thẩm mỹ khác của thơ.
b/ Nó bắt nguồn từ sự hồi tưởng trong yên tĩnh:
Nhưng bù lại, ở phần hai này ông đã nhắc đến thời điểm phát sinh cảm xúc để làm
thơ. Điểm này rất nhiều người yêu thơ hiểu lầm.
Khi đối diện với một cảnh đời nào đó, hỷ nộ ái
ố sẽ phát sinh, nhưng thường thì thơ không trào ra ngay lúc đó được. Cảnh đời và
cảm xúc phát sinh từ nó sẽ tìm một chỗ sâu kín trong tâm hồn thi sĩ để trú ẩn.
Một lúc nào đó (có thể một ngày, một tuần, vài tháng hay vài năm sau) có một cái
gì đó khơi gợi, cảnh đời và cảm xúc đang trú ẩn đó sẽ bật dậy làm tâm hồn thi sĩ
nổi sóng.
Nếu “sóng” đủ mạnh thi sĩ sẽ hồi tưởng những gì
đã xảy ra, dùng kỹ thuật thơ của mình ghi lại.
10/ Trần Dần
“Thơ cổ lai đặt ở tứ lạ, lời
hay, hình ảnh đẹp, âm điệu ru hồn. Tôi giản dị đồng nhất thơ vào chữ”. (Trần Dần).
(Tìm Hiểu Một Quan Niệm Nghệ Thuật
Về Ngôn Từ Trong Thơ Việt Đương Đại, Trần Ngọc Hiếu)
NHẬN XÉT:
Đây là một phát biểu tương đương với định
nghĩa.
Thơ, bên cạnh chữ, hình ảnh, âm điệu, nhịp điệu,
các biện pháp tu từ … còn có tứ, thế trận chữ nghĩa. Ngoài ra còn phải kể đến
tâm thế của thi sĩ lúc làm thơ. Hứng càng cao, xúc động càng mãnh liệt thì càng
nhiều cảm xúc tầng 3 - thứ cảm xúc cho người đọc cảm giác “đã” nhất, sướng nhất.
Chữ chỉ là một trong nhiều phương tiện thẩm mỹ của bài thơ.
Nếu chỉ “đồng nhất thơ vào chữ” thì ông
thi sĩ mà tôi rất mến mộ - về lý thuyết - chỉ mới đề cập đến cái đuôi của con
voi thơ.
Tôi không hiểu sao một thi sĩ tài năng như Trần
Dần mà lại đưa ra một định nghĩa thơ phiến diện như vậy.
11/ Samuel Taylor Coleridge
Poetry: the best words in the best
order.
Tho: Chữ hay nhất trong thứ tự hợp
lý nhất.
NHẬN XÉT:
Định nghĩa của Samuel Taylor Coleridge chỉ đề
cập đến 2 trong số các “phương tiện thẩm mỹ” của thơ: Ngôn ngữ thơ và thế trận.
Vần, nhịp điệu, các biện pháp tu từ, và đặc biệt, cảm xúc không được nhắc đến. Tuy
đỡ hơn Trần Dần, định nghĩa này cũng chỉ là một cái nhìn phiến diện về thơ.
12/
Không Biết Tên Tác Giả
"Poetry is a faithful secretary of
hearts"
Thơ là thư ký trung thành của trái tim.
NHẬN XÉT:
Định nghĩa này, nói khác đi, cho rằng thơ là
tiếng lòng chân thật của thi sĩ.
Như đã nói ở phần đầu, trong tổng số thơ của
nhân loại có đến hơn 99% không ít thì nhiều có tính Xạo. Những bài thơ mà thi
sĩ cho phép độc giả giao tiếp với mình bằng Tiếng Người Chân Thật (viết hoa) cực
hiếm. Định nghĩa này đã nhổ bỏ hầu hết thơ của nhân loại ra khỏi vườn thơ. Như
thế rất oan uổng và bất công cho những bài thơ, dù chưa đạt được mục đích tối hậu
của thơ, cũng tặng người yêu thơ những rung động, xao xuyến làm tươi mát tâm hồn.
13/
Joseph Roux
"Poetry is truth in its Sunday clothes."
Thơ là sự thật trong bộ quần áo Chủ Nhật của
nó
https://www.brainyquote.com/quotes/joseph_roux_395933
https://www.brainyquote.com/quotes/joseph_roux_395933
NHẬN XÉT:
Định nghĩa thơ này có hai phần:
a/ “Thơ là sự thật”:
Như đã nói ở định nghĩa số 12 (Không Biết Tên Tác giả), “thơ là sự thật” cực hiếm.
Chỉ đòi hỏi ở phần a/ này đã loại bỏ tuyệt đại đa số thơ của nhân loại.
b/ “Trong bộ quần áo
Chủ nhật của nó”: Ở Âu Mỹ, sáng Chủ Nhật tín đồ đạo Tin Lành, Thiên Chúa Giáo đều
ăn mặc đặc biệt chỉnh tề, đẹp đẽ để đi nhà thờ. Với thơ có nghĩa là ngôn ngữ
thơ phải đẹp, lịch sự, trang trọng … Nói thế lại loại bỏ những bài thơ có ngôn
ngữ bình dân, đời thường (chẳng hạn thơ Nguyễn Bính)
Kiếm được một bài “thơ là sự thật” đã mỏi mắt,
lại còn đòi ngôn ngữ đẹp, cao sang, đầy tính văn chương nữa thì làm khó thi sĩ
quá.
Định nghĩa thơ số 12 “Thơ là thư ký trung thành
của trái tim” đã không tôn trọng tính phổ quát của “định nghĩa”. Định nghĩa thơ
của Joseph Roux, về điểm này, còn tệ hại hơn nhiều
KẾT
LUẬN:
Định
Nghĩa Thơ Bằng Thơ
Để kết luận tôi xin giới thiệu thi phẩm Làm Thơ
- một định nghĩa thơ bằng thơ - của Lê Đạt.
LÀM THƠ
Đêm khuya
Bóng đầu anh
Hằn trên trang sách nhỏ
Như bóng hàng cây quặn gió
Lắng xuống mặt đường
Giông bão mênh mông
Anh nhìn tổ quốc
Đất nước đêm nay trĩu đầu ngọn bút
Hàng vạn vần thơ mang nặng tình người
Anh nghe tiếng đất trời
Xao động lùm cây ngọn cỏ
Như người hiệu thính viên
Đêm không ngủ
Ghi những lời cuộc sống
điện về
Những tiếng nặng nề
Những tiếng cục cằn uất ức
Những tiếng căm thù chua chát
Những tiếng yêu thương…
Lê Đạt
(Thơ Đến Từ Đâu, Nguyễn Đức Tùng, tr.
118)
NHẬN XÉT:
Vâng,
Những tiếng nặng nề
Những tiếng cục cằn uất ức
Những tiếng căm thù chua chát
Những tiếng yêu thương…
là những hỷ nộ ái ố ai lạc dục, là thất tình,
lục dục của người đời; cảm xúc trong thơ phát sinh từ đó. Nội dung của bài thơ
chỉ nói đến ngôn ngữ và cảm xúc. Tác giả không đề cập đến - bằng lời - vần, nhịp
điệu và những phương tiện thẩm mỹ khác của thơ. Nhưng khi độc giả đọc bài thơ –
dù đọc thầm hay lớn tiếng - sẽ thấy tất cả những thứ ấy hiển hiện một cách sinh
động trong tâm hồn mình.
Tôi không dám cho rằng đây là định nghĩa thơ
hay nhất. Nhưng nếu bảo đây là định nghĩa thơ dễ hiểu, dễ cảm, mới lạ và rất có
duyên, thì với tôi, chắc không sai.
Texas 26 tháng 5 năm 2020
PHẠM ĐỨC NHÌ
CHÚ THÍCH:
1/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét