TRẢ LỜI
CHÂU THẠCH VỀ BÀI THƠ NHỚ RỪNG
Cuốn phim tôi thích nhất,
xem đi, xem lại nhiều lần nhất là Bố Già (The Godfather). Khi phát hành (năm 1972) Bố Già đã trở thành bộ phim ăn khách nhất tính cho đến
thời điểm đó với doanh thu hơn 5 triệu USD trong tuần đầu và hơn 81 triệu USD
cho lần phát hành đầu tiên, 134 triệu USD cho lần phát hành tiếp theo. Bố Già đã giành được 3 giải
Oscar, 5 giải Quả Cầu Vàng, 1 giải Grammy và nhiều giải khác. Sau này bộ phim được coi là một trong những tác phẩm hay
nhất của lịch sử điện ảnh.
Khoảng 14, 15 năm trước và
rồi đầu năm 2015, khi phim Bố Già được chiếu đi chiếu lại liên tục, có khi suốt
ngày (marathon), ở giữa có cả phần phát biểu của các diễn viên chính và những
người liên quan đến việc sản xuất bộ phim, tôi ghi nhận được một chi tiết lý
thú.
Đó là sau khi phim Bố Già
được trình chiếu một thời gian, báo chí đã tiết lộ những số liệu của chính phủ
cho biết “tệ nạn băng đảng đã gia tăng ở mức độ đáng lo ngại.” Số lượng băng
đảng nhiều hơn trước. Loại băng đảng lớn càng “đồ sộ” hơn, tổ chức chặt chẽ
hơn. Thành viên của mỗi băng đảng đông hơn, trong đó con số thành viên mới đã
tăng trưởng mạnh mẽ hơn rất nhiều.
Ai cũng biết băng đảng là xấu xa,
tội lỗi. Bước vào là tay dính chàm, phạm đủ loại tôi ác. Từ tống tiền, kinh
doanh khách sạn, sòng bài, cá độ, đĩ điếm, ma túy … đến giết người, có khi hàng
loạt, kể cả anh em ruột thịt. (Gia đình Ông Trùm Corleon không dính đến ma
tuý). Rồi còn tù tội chết chóc lúc nào cũng rình rập, đợi chờ, mặc cảm tội lỗi
lúc nào cũng ám ảnh lương tâm.
Như vậy tại sao đám thanh niên trẻ
- sau khi xem Bố Già - lại hăng hái gia nhập các băng đảng Mafia? Sức hấp dẫn
của Bố Già ở chỗ nào? Một số nhà báo đã đưa ra mười mấy lý do. Tôi chỉ xin ghi
ở đây vài lý do chính:
1/ Giúp đỡ người cô thế, yếu đuối.
2/ Đãi ngộ tốt những người làm việc cho mình.
3/ Đã hứa là giữ lời.
4/ Coi gia đình là quan trọng nhất.
5/ Thiết lập tình bằng hữu bằng sự tôn trọng, công việc và lòng tin.
6/ Không hành động theo cảm tính.
7/ Vũ lực là lựa chọn sau cùng.
- ………………………
Trong phim, đạo diễn đã khéo léo phô diễn những tính tốt, tính anh hùng mã
thượng của Ông Trùm. Mặt trái của Mafia xuất hiện ít hơn.
Là một nước mà Tự Do Ngôn Luận được tôn trọng và bảo vệ tối đa, chính phủ Mỹ (dù
rất muốn) cũng không có quyền thu hồi hoặc cấm chiếu phim Bố Già với lý do là
nó đã tác hại đến vấn đề tội phạm của quốc gia. Nhà chức trách đã phải tìm một
giải pháp khác.
Đó là gợi ý (hoặc ngầm yểm trợ) để giới phim ảnh làm những bộ phim
khác, lột trần bộ mặt thật của Mafia để giải độc. Những bộ phim GoodFellas (Chiến
Hữu) (1). The Making of the Mob (Sự Hình Thành Của Mob) (2) … được sản xuất đã
có hiệu quả này.
Nhớ Rừng của Thế Lữ cũng gần giống như vậy. Có tốt, có xấu. Cái tốt của con hổ được
tài thơ của tác giả hết sức phô trương. Cái xấu tuy khá rõ ràng nhưng ít người để
ý.
Nhà thơ Thế Lữ mượn lời
con hổ bị nhốt trong vườn bách thú để “gửi gắm nỗi niềm” nên chúng ta có phép
ẩn dụ:
Cái được nói đến: Lời con hổ trong vườn bách thú.
Cái được ngụ ý: Nỗi niềm của tác giả.
Như vậy con hổ trong Nhớ
Rừng là con hổ thật, bị nhốt trong vườn bách thú và
tác giả đã mượn nó làm hình tượng để nói lên tâm sự của mình.
Cái link dưới đây là bài viết của Châu Thạch:
Châu Thạch Đánh Tráo Hình Tượng
Của Bài Thơ Nhớ Rừng
Châu Thạch cho rằng:
Trong nền văn hoá dân gian Việt, hình
tượng của con vật hung bạo, tàn ác là con Sói, còn hình tượng của Hổ mang ý
nghĩa nhân đạo, quyền uy khiến Hổ sở hửu một phẩm hạnh rất cao để trở thành
linh vật của tôn giáo.
Vậy khi Thế Lữ đưa con Hổ vào bài thơ
là đưa một linh vật có bản chất tốt nên không bao giờ có “cái tính muốn làm bạo
chúa đã là máu thịt, đã là bản chất của loài hổ.” như lời kết tội Hổ trong bài
viết của nhà thơ Phạm Đức Nhì.
Khi bình tán và tranh cãi về Nhớ Rừng, vì không muốn đụng đến “cái
xấu ghê hồn” của con hổ - nghĩa là phải đối phó với “tính thống nhất của hình tượng”
trong bài thơ, anh Châu Thạch đã bắn bỏ con hổ của Thế Lữ để lôi từ nhiều nền văn hóa trên
thế giới trong đó có “nền văn hóa dân gian Việt” một con hổ đặc biệt - một linh
vật - nhốt vào vườn bách thú và bình tán.
Châu Thạch đã lươn lẹo và “ma giáo” đánh tráo hình tượng của bài
thơ Nhớ Rừng.
Đây là lối tranh cãi không chính trực. Những lập luận của anh – do
hình tượng bài thơ bị đánh tráo - đã đi lạc. Nếu tiếp tục đối thoại với anh sẽ
chỉ là “ông nói gà, bà nói vịt”.
Chính vì thế trong bài viết này tôi chỉ trình bày quan điểm của mình
và để độc giả toàn quyền nhận định, phê phán.
Hai
Cách Hiểu Và Bình Tán Nhớ Rừng
Cách thứ nhất là tôn trọng tính thống nhất của hình tượng: Nghĩa
là hiểu và bàn đến cả mặt tốt lẫn mặt xấu của con hổ. Hiểu theo cách này sẽ đụng
đến một điểm “tế nhị” quan trọng mà khi bình bài thơ Nhớ Rừng nhà thơ Vũ Quần
Phương đã nhấn mạnh:
“Tự do của con hổ là tự do của một ông chúa. ‘Ta biết ta chúa tể
cả muôn loài’, khát khao tự do của con hổ, qua một loạt hình tượng của bài, là
khát khao ngự trị, khát khao tước đoạt tự do của người khác. Cho nên coi con hổ
trong cũi là thân phận của dân tộc ta e có chỗ khó giải thích khi nói tới tính
thống nhất của hình tượng”. (3)
Con hổ khao khát tự do.
Nhưng nếu được tự do nó sẽ trở thành một bạo chúa, áp dụng chế độ độc tài, ức
hiếp một cách bạo tàn “thần dân” của nó.
Tại sao lại không nên coi
con hổ trong cũi là thân phận của dân tộc ta?
Dưới ách cai trị của thực dân Pháp dân Việt Nam có rất nhiều con hổ
nằm trong cũi, trong chuồng rải rác khắp nơi trên đất nước như con hổ trong Nhớ
Rừng của Thế Lữ. Sau trận Điện Biên Phủ và Hiệp Định Genève, hổ thoát cũi, xổng
chuồng lũ lượt trở về rừng. Tùy uy tín và khả năng, mỗi con được giao một “cánh
rừng” để cai quản, để lãnh chức Chúa Sơn Lâm Thời Đại.
Nếu về “đơn vị mới”, gặp một con nai đang nhai những chiếc lá non ở
bìa rừng, con hổ sẽ làm gì? Nó sẽ vồ ngay rồi cắn cổ, hút máu và sau đó “ăn tươi
nuốt sống” con vật bất hạnh ấy – dù biết rằng đó chính là thần dân của nó.
Còn Chúa Sơn Lâm Thời Đại gặp thần dân của mình thì sao? Độc giả
chỉ cần lấy đoạn trên rồi thêm
vào nhóm chữ “hiểu theo nghĩa bóng” thì sẽ biết.
Như vậy, hiểu theo cách này là đã xúc phạm đến mức lăng mạ chính phủ
ở Miền Bắc sau thời kỳ Pháp thuộc. Chính vì lý do ấy Nhà thơ Vũ Quần Phương đã
cảnh báo:
Có điều khi đọc Nhớ Rừng độc giả vẫn thường hiểu như vậy. Ngay cả
những bài luận văn của học sinh cũng đồng loạt bình tán như thế.
Hiểu như vậy, bình tán như thế mà dòng suy tưởng bị cắt ngang, không
thể hướng về “điểm đến đúng đắn” của nó thì quả là nỗi khổ to lớn cho tâm trí của
họ.
Bài thơ Nhớ Rừng có 2 cái bẫy thì đây là cái bẫy nguy hiểm nhất.
Nhà thơ Vũ Quần Phương đã khéo léo tránh khi bình bài thơ này. Tôi giờ chỉ còn
thích văn chương nên cũng lặng lẽ rẽ qua hướng khác.
Hiểu theo cách thứ hai là “thả hồn vào dòng thơ để đồng cảm với tâm
trạng khao khát tự do, để ‘ké’ cái hào khí ngất trời của con hổ nhưng lại lờ tít
cái tính độc tài, tàn bạo, dã man của nó khi được trở về núi rừng làm Chúa Sơn
Lâm - dù rằng cái tính độc tài, tàn bạo, dã man đó đã là máu thịt, là bản chất
của loài hổ, không thể tách rời thân xác của nó.
Hiểu theo cách này là đã phạm một lỗi quan trọng trong kỹ thuật bình thơ:
Coi thường tính thống nhất của hình tượng - chỉ
bàn mặt tốt của hình tượng, còn mặt xấu thì tránh né.
Những người đọc, học Nhớ Rừng và hiểu theo cách thứ hai – nghĩa là,
xin lập lại, “Thả hồn vào dòng thơ để đồng cảm với tâm trạng khao khát tự
do, để “ké” cái hào khí ngất trời của con hổ nhưng lại lờ tít cái tính độc tài,
tàn bạo, dã man của nó khi được trở về núi rừng làm Chúa Sơn Lâm”
đã bị nhiễm vi khuẩn NR (Nhớ Rừng). Khi được trao quyền cai
quản một cánh rừng, làm Chúa Sơn Lâm Thời Đại, thì đúng lúc đó căn bệnh SIDA Nhớ
Rừng phát tác, bản tính độc tài, tàn bạo, dã man của con hổ hiện ra và “thần dân”
trong cánh rừng phải gánh chịu chết chóc, đau thương.
Câu Thơ Ngược Dòng
Cái bẫy còn lại chỉ gói gọn trong câu thơ
“Nơi ta không còn được thấy bao
giờ”
Lúc này tôi cũng không muốn đào sâu, khơi rộng thêm nữa mà chỉ đưa
ra một lời bình vắn tắt:
“Đây là câu thơ dở nhất, tệ nhất của bài thơ. Nó không những là mô
gò cản đường mà còn chảy ngược với dòng chảy của tứ thơ, làm giảm đáng kể giá
trị của bài thơ.
Kết Luận
Phim Bố Già có nội dung có thể nói là “trái chiều” với chính sách
của chính phủ Mỹ nhưng nhờ quyền Tự Do Ngôn Luận bảo kê nên vẫn được lưu hành kể
cả sau khi số liệu về Băng Đảng Và Tội Phạm được tiết lộ. Chính phủ đã phải gợi
ý, khuyến khích và hỗ trợ để mấy cuốn phim như Goodfellas, The Making of the
Mob … được thực hiện để chữa cháy.
Phải công nhận Nhớ Rừng của Thế Lữ là một bài thơ hay. Nhưng nội
dung của nó cũng có điểm “tế nhị” mà nếu bình tán không khéo sẽ dễ đụng chạm. Mức
độ dân chủ tự do ở Việt Nam dù đã “mở cửa”, “cởi trói” liên tục vẫn chưa thể so
sánh với Mỹ. Vì thế lời cảnh báo của nhà thơ Vũ Quần Phương: “Coi
con hổ trong cũi là thân phận của dân tộc ta e có chỗ khó giải thích khi nói
tới tính thống nhất của hình tượng”.
tôi xin được kính cẩn tôn vinh là lời khuyên hay nhất, quý giá nhất
cho những người bình bài thơ Nhớ Rừng ở Việt Nam.
CHÚ THÍCH:
1/ Bình Thơ Từ 100 Bài Thơ Hay Thế
Kỷ XX tập hai, trang 55
NXB Giáo Dục, năm 2008
2/ https://en.wikipedia.org/wiki/Goodfellas
3/ https://en.wikipedia.org/wiki/The_Making_of_the_Mob
